प्रारम्भः चितवनलाई ७७ जिल्लाको शहर भनिन्छ । यहाँ नेपालका सवै जिल्लाका बासिन्दा कुनै न कुनै रुपमा उद्योग, व्यापार व्यवसाय तथा अन्य सेवामूलक काममा जोडिएका छन । देशकै मध्यभागमा अवस्थित भएर पनि हुनसक्छ– चितवनलाई संभावनाको शहरका रुपमा पनि व्याख्या गरिन्छ । चितवनमा पछिल्लो समय भैरहेको औद्योगिक विकास र व्यवसायको प्रवद्र्धनले यो जिल्ला संभावनायुक्त शहरका रुपमा पनि उत्तिकै लोकप्रिय बन्दैछ । राजनैतिक केन्द्रको रुपमा चितवनले पहिलेदेखि नै आफूलाई चिनाउँदै आएको छ । उद्योग व्यवसायको बढ्दो आकर्षण चितवनको अर्को पहिचान हो । संघीय राजधानी काठमाण्डौंबाट अत्यन्त नजिकमा रहेको चितवनले देशकै ध्यान आकर्षित गर्न सक्नुका पछि धेरै कारण रहेका छन । ती कारणमध्ये चितवन प्राकृतिक रुपमा मात्रै सम्मृद्ध छैन, चितवनलाई सम्मृद्ध बनाउने गरि पछिल्लो समय भैरहेको औद्योगिक विकास र व्यवसायजन्य गतिविधि अर्को कारण पनि हो भन्दा अत्युक्ति हुँदैन ।
चितवनसंग भूगोलले पनि जोडिएको क्षेत्रले नेपाली संस्कृति, परम्परा र संस्कारको पनि प्रतिनिधित्व गरेका छन । अर्थात देवघाट धाम नेपालको मात्र नभै भारतका हिन्दु धर्मावलम्वीहरुका लागि पनि आकर्षणको केन्द्र बनेको छ । देवघाट पुग्न चितवनको स्पर्श गर्नैपर्दछ तसर्थ यो क्षेत्रमा भोलीका दिनमा समेत नेपालको धार्मिक केन्द्र बन्ने आधार तयार बनेका छन । त्यसका अतिरिक्त सौराहा, पटिहानी, गोलाघाट, मेघौली, सिराईचुली, चौकीडाँडा, माडीको सोमेश्वर गढी लगायतका दर्जनौ ऐतिहासिक स्थलहरुले चितवनलाई चितवन हुनुको गर्बिलो पहिचान दिएका छन । त्यसैले चितवन आन्तरिक तथा बाह्य पर्यटकहरुको आकर्षणको केन्द्रविन्दु भएकोले पर्यटनमूलक उद्योगहरु पनि प्रशस्त संख्यामा स्थापना भएका छन् । यो चितवनको गौरव हो ।
चितवनको पर्यटन पूर्वाधार क्षेत्रको विकासमा अहिलेसम्म भएका ढिलाई र कमजोरीहरूमा सुधार गर्ने हो भने चितवनमा बार्षिक १० लाख बढी पर्यटक भित्राउन सकिने संभावना छ । तसर्थ चितवनका पर्यटकीय क्षेत्रहरुको संभावनाको अध्ययन गरि पर्यटन क्षेत्रको प्रवद्र्धन र पहिचानमा सुधार गर्न सकिए चितवनले समग्र पर्यटनमा देशकै प्रतिनिधित्व गर्न सक्दछ ।
चितवनलाई औद्योगिक केन्द्रको रूपमा विकास गर्न स्थापना भएका सम्बद्ध संघ संस्थाहरूले गरिरहेको योगदानलाई कहिल्यै विर्सन सकिदैन । उद्योग, व्यवसायहरुको प्रतिनिधित्व गर्ने संस्थाहरुको योगदानबाट औद्योगिक प्रवद्र्धनमा प्रशस्त संभावनाको विकास हुँदै गयो । यसरी सञ्चालन भएका संस्थाहरुले उद्योग गर्न चाहनेहरुका लागि जागरण सिर्जना ग¥यो । बामे सर्दै गरेको चितवनको कछुवा गतिको औद्योगिक अवस्थालाई रफ्तारमा अघि बढाउने काम ग¥यो । काम गर्न चाहनेहरुका लागि मार्गदर्शक बन्दै गएको पाईन्छ ।
चितवनमा ठूला र राष्ट्रिय उद्योग मात्र छैनन, साना लघु तथा घरेलु उद्योगको स्थापनाले चितवनको पहिचान बढाएको छ । चितवनलाई औद्योगिक जिल्लाको रुपमा समेत चिनाउन सहयोग पुगेको छ । चितवनका लागि अर्को गर्बिलो इतिहास छ– चितवन पोल्ट्री व्यवसायमा नेपालकै पहिलो जिल्लाको पहिचान बनाएको छ । चितवनबाट उत्पादन हुने अण्डाले राष्ट्रिय बजारमा आफ्नो प्रभाव र पकड जमाउन सफल भएको छ । पोल्ट्रीमा नेपाललाई आत्मनिर्भर बनाउन चितवनको ठूलो सहयोग छ ।
चितवनमा कृषि उत्पादनको पकेट क्षेत्रका रुपमा समेत विकास तथा विस्तार हुँदै गएको छ । चितवनको उत्पादन काठमाण्डौंसम्म पुग्दै आएको छ । खासगरी चितवनको धान, आलु, तोरी र गहुँको उत्पादन देशका अधिकांश जिल्लासम्म पुग्दै आएको छ । चितवन कृषिमा आत्मनिर्भर छ । चितवनको आफ्नै उत्पादनले जिल्लालाई खाद्यान्नमा आत्मनिर्भर बनाएको मात्र छैन, छिमेकी र अरु जिल्लालाई समेत खाद्यान्न सहयोग गर्दै आएको छ ।
विश्व बैंकको पछिल्लो प्रतिवेदन अनुसार पर्याप्त र गुणस्तरीय पूर्वाधारको अभावमा नेपालले बितेका एक दशकमा कुल सम्भावित राष्ट्रिय आयको ८ देखि १२ प्रतिशत हिस्सा गुमाइरहेको छ । बर्षेनी पुँजीगत खर्च कम हुँदै र चालू खर्च बढ्दै गएको छ । यसबाट सरकारप्रतिको नागरिक अपेक्षा र जनभावनामाथि पनि तुषारापात भइरहेको छ । पुँजीगत खर्चको गिर्दो अवस्थाको तथ्यांक र यसो हुनुका कारणहरू वर्षौंदेखि जगजाहेर भइरहँदा समेत सुधारका ठोस पहल हुनसकेका छैनन् ।
कुरा नेपालकोः चितवनको कुरा गरिरहँदा देशको र समग्र नेपालको अवस्थाको चित्रण नगर्ने हो भने त्यो अपुरो हुन्छ । देशलाई नियालीरहँदा देशको अर्थतन्त्रले नकारात्मक प्रभाव भोगिरहेको छ । राज्यका तीन तहका कुनैपनि सरकारले पुँजीगत खर्च गर्ने क्षमतामा सुधार ल्याउन सकेनन् । यो सर्वाधिक चिन्ताको कुरा हो । पुँजीगत खर्च नबढ्दा समग्र आर्थिक गतिविधि शिथील हुन्छ । यो विश्वव्यापी मान्यता हो । अर्कोतर्फ व्यापार घाटा नेपालका लागि समस्या बनिरहेको छ । भारत, चीन र अन्य तेस्रो मुलुकहरुमा गरिँदै आएको वस्तु निर्यातमा कमी आएपछि समग्ररुपमा व्यापारघाटा बढेको छ । यद्यपि नेपालले पछिल्लोसमय आयातमा भारी रोकावट गरेपछि व्यापार घाटामा सुधार आउने अपेक्षा गरिएको छ । तर यो कति समय हो भन्ने कुरा महत्वपूर्ण छ । नेपालबाट चीनतर्फ निर्यात हुँदै आएको प्रशोधित छाला, रुद्राक्ष, घरेलु उद्योगका सामानलगायतका वस्तुहरु अहिले विगतमा जसरी पठाउन सकिएको छैन । तर चीनबाट आउने सामानहरु तयारी पोशाक, जुत्ता–चप्पल, यातायातका पार्टपूर्जा र रासायनिक मललगायतको आयात भारतको मार्ग हुँदै भए पनि बढेको छ । जसले गर्दा चीनसँग व्यापारघाटा बढेको हो । विगतदेखिकै कुरा गर्ने हो भने, गत आर्थिक वर्षसम्ममा प्रत्येक नेपालीको थाप्लोमा २२ हजार १ सय ५९ रुपियाँ ऋण थियो । अहिले यो अनुपात पनि बढेर यस वर्ष २३ हजार ९ सय ६२ रुपियाँ पुगेको छ । नेपालमा हरेकजसो क्षेत्रले बाहिरी देशकै भर पर्नुपर्ने बाध्यता छ । यहाँका उद्योग कलकारखानाहरु सञ्चालनका लागि चाहिने कच्चा पदार्थसमेत हामीले बाहिरबाटै ल्याउँछौं । यति मात्र होइन, विदेशबाट लिएको ऋणलाई पनि हामीले उत्पादनमुखी क्षेत्रमा लगानी गर्न सकेका छैनौं ।
कृषिप्रधान देशको नियतिः बिडम्वना नेपाल कृषिप्रधान देश हो तर कृषि प्रधान देश नेपालले बार्षिक अर्बौं रुपैयाको खाद्यान्न आयात गर्नुपर्ने बाध्यता छ । छिमेकी देशहरु भारत, चीनलगायत अरु समुद्रपार देशहरुबाट नेपालमा खाद्यान्न आयात बर्सेनि बढ्दो छ । करिव दुई दशक अगाडिसम्म नेपालले चामल निर्यात गर्दथ्यो । अहिले बर्सेनि ४० अर्ब रुपियाँभन्दा धेरैको चामल आयात गर्नुपरेको अवस्था छ । नेपालमै भएका स्रोत–साधनको राम्रो सदुपयोग गर्न सक्ने हो भने अति आवश्यक वस्तुहरु इन्धन र नूनबाहेक अरु खाद्यान्न नेपालमै पनि उत्पादन गर्न सकिन्छ । तर आज हामीले हाम्रो देशमा उत्पादन हुन सक्ने वस्तुहरु पनि बाहिरी मुलुकहरुबाट ल्याइरहेका छौं । भारतबाट जुनेलो, फापर र कोदोसमेत नेपालमा आयात भएको देखिन्छ ।
नेपालले अवका दिनमा नेपालमै युवा स्वरोजगारीका कार्यक्रम तथा बैदेशिक रोजगारीमा युवाहरुको आकर्षण घटाउन अव ध्यान दिनु जरुरी छ । पूर्वाधारको विकास, पर्यटन तथा कृषि व्यवसायको प्रवद्र्धन, औद्योगिक लगानीको सुनिश्चितता, निर्यातमा प्राथमिकता र आयातमा निरुत्साहन दिन सके र त्यसमार्फत प्राथमिकताको क्षेत्र निर्धारण गर्न सके नेपालले लिएको विकासको लक्ष्य सीमालाई नजिक नजिक पु¥याउन सकिन्छ । हेरौं भोलिका दिनमा नेपालले लिने नीति र राजनैतिक स्थायित्वका आधारमा नेपालको भविष्यको आँकलन र निर्धारण हुन्छ । तसर्थ अहिले हामी सवैले पर्ख र हेरको नीति अख्तियार गर्नु जरुरी छ ।
अन्त्यमाः नेपालमा प्रचुर संभावना छन । ती संभावनाको खोजीमात्र भएको छ, काम भने हुन सकेको छेन । चितवनले ती संभावनाको खोजीमात्र गरेको होइन, अघि बढ्न ठूलो भूमिका निर्वाह गरेको छ । चितवनको भविष्य औद्योगिक तथा व्यावसायीक विकासमै केन्द्रित छ । किनभने विश्वका धेरै मुलुकको उदाहरणले त्यही भन्छ– औद्योगिक विकास बिना कुनैपनि देशको विकास हुन सक्दैन । चितवनमा प्रशस्त उद्योग स्थापना भैरहेको पछिल्लो तथ्याँकले देखाएको छ । अर्कोतर्फ नेपाल सरकारले बार्षिक पाँचदेखि सात लाख नेपालीलाई रोजगारी दिने अठोट गर्दै आएको छ त्यो अठोट पूरा गर्न चितवनले आफै पनि ठूलो योगदान दिन सक्छ । तसर्थ चितवनको सम्मृद्धि र विकासको आधार औद्योगिक क्रान्ति नै हो । औद्योगिक विकासको आधार चितवनमा तयार भैरहेको छ । चितवनले अरु धेरै संभावनाहरु पनि उजागर गरेको छ । आगामी दिनमा चितवनको सम्मृद्धिको लागि ती धेरै संभावनाहरूको छनौट गरि कार्यान्वयनमा लगिनु चितवनको दिर्घकालीन विकास र हितमा हुनेछ ।
(लेखक उज्यालो टाईम्स मिडिया एण्ड एडभरटाइजिङ्ग प्रा.लि.का अध्यक्ष एवम् प्रधान सम्पादक हुनुहुन्छ ।)
-
१.
-
२.
-
३.
-
४.
-
५.
-
६.
-
७.
-
८.
-
९.
-
१०.
-
१.
-
२.
-
३.
-
४.
-
५.
-
६.
-
७.
-
८.
-
९.
-
१०.