काठमाडौं (अस) । दशकौंयताकै उच्च स्तरमा उक्लिएको महँगी नियन्त्रण गर्न विश्वभर केन्द्रीय बैंकहरुले आक्रामक रुपमा ब्याजदर बढाउन थालेका छन् । यसको प्रभावले कर्जा महँगो बनेर वस्तु र सेवा खपत प्रभावित हुने, शेयर बजार र ऋणपत्रको मूल्य घट्ने, आर्थिक गतिविधि नियन्त्रित हुने र आर्थिक मन्दी नै निम्तने जोखिम बढेको छ ।
अहिले विश्व समुदायले कयौं दशकयता नभोगेको अवस्था सृजना भएको छ । मूल्य वृद्धि लामो समय हाबी हुने अवस्था आउन नदिन अमेरिकाले आर्थिक मन्दी नै निम्त्याएर भए पनि महँगी नियन्त्रण गर्ने तयारी गरेको छ ।
कोरोना भाइरसको महामारीबीच उत्पादन र आपूर्तिमा अवरोध देखिएकै समयमा माग बढेपछि कयौं विकसित र विकासोन्मुख देशहरुमा सन् २०२१ को शुरुदेखि नै मुद्रास्फीति बढ्न थालेको थियो । आर्थिक गतिविधिहरु पुनः शुरु होलान् र ढुवानी र आपूर्तिमा उत्पन्न अवरोध हट्लान् अनि उपभोक्ता खर्च पनि सामान्य स्तरमा आउला भन्ने आशामा केन्द्रीय बैंकहरु बसेका थिए । तर यस्तो भएन ।
युक्रेनमाथि रुसले गरेको हमलाले अवस्था झनै बिगारिदियो । खाद्यान्न र तेलको आपूर्तिमा देखिएको अवरोधका कारण विश्वभर महँगी चुलियो । स्थिति बेकाबु बन्नु अगावै अहिले विश्वका कम्तिमा पनि ७५ ओटा केन्द्रीय बैंकहरुले ब्याजदर वृद्धिको साहारा लिएका छन् । कयौं देशमा ऐतिहासिक न्यून स्तरमा रहेका ब्याजदर विस्तारै बढाउँदै लगिएको छ ।
इन्धनको उच्च मूल्यमा अंकुश ल्याउन नीतिनिर्माताहरुले खासै केही गर्न सक्दैनन् । तर उच्च कर्जा लागतले उपभोक्ता र व्यवसायहरुको माग सुस्त बनाउँछ अनि विस्तारै मूल्य वृद्धि तत्कालै ह्वात्तै नघटेपनि धेरै बढ्न भने दिँदैन भन्ने अर्थशास्त्रीय सिद्धान्त छ ।
यूरोपेली केन्द्रीय बैंक (ईसबिी)ले यही हप्ता बस्ने नीतिगत बैठकमा सन् २०११ यता पहिलो पटक ब्याजदर बढाउँदैछ । अहिले बैंकले शून्य दशमलव २५ प्रतिशतभन्दा धेरै ब्याजदर बढाउने अपेक्षा छैन । तर सेप्टेम्बरको बैठकमा ब्याजदर उच्च दरमा बढाउने सम्भावना छ । क्यानडादेखि फिलिपिन्स सम्मका केन्द्रीय बैंकहरुले यस अघि नै आक्रामक नीति अपनाइसकेका छन् । अमेरिकी केन्द्रीय बैंकले पनि प्रतिक्रिया तीव्र पारेको छ । जुनको नीतिगत बैठकमा शून्य दशमलव ७५ प्रतिशतले ब्याजदर बढाएको फेडले आगामी नीतिगत बैठकमा १ प्रतिशतसम्म ब्इाजदर बढाउने सम्भावना बढेको छ ।
विश्वभर ब्याजदर बढ्न थालेपछि कर्जा महँगो बनेको छ । विश्व अर्थतन्त्रमा तीव्र कमी आएर अर्थतन्त्रहरु मन्दीमै जाने त होइन भन्ने भय लगानीकर्ताहरुमा बढेको छ । लगानीकर्ताहरु त्रस्त बन्न थालेपछि अपेक्षित उपभोक्ता माग र विश्व अर्थतन्त्रको स्वास्थ्यको ब्यारोमिटरको काम गर्ने कमोडिटिजको भाउ घटेका छन् । केन्द्र बैंकहरुको नीतिगत समायोजन र युक्रेनमा युद्धका कारण बढेको अनिश्चियबीच अगाडिको बाटो राम्रो नहुने चेतावनी आइरहेको छ । यो वर्ष ग्राहो हुने अनि आगामी वर्ष झनै कठिन हुने अन्तरराष्ट्रिय मुद्रा कोष (आईएमएफ)की प्रबन्ध निर्देशक क्रिष्टलिना जर्जेभाले बुधवार एक ब्लगपोष्टमा भनेकी थिइन् ।
केन्द्र बैंकहरुले मुद्रास्फीति नियन्त्रण गर्न प्रतिक्रिया जनाउन जरुरी भएको र पछि भन्दा अहिले कदम चाल्दा कम क्षति पुग्ने उनको तर्क छ । सन् २०२१ को जुलाईसम्ममा कोषसम्बन्द्ध झन्डै ७५ ओटा संस्थाहरुले ब्याजदर बढाएको उनको भनाई छ । औसतमा विकसित देशहरुले १ दशमलव ७ प्रतिशतले ब्याजदर बढाएका छन् भने उदीयमान अर्थतन्त्रमा यो दर ३ प्रतिशत भन्दा धेरै छ । हालैका वर्षहरुमा फेडले सुस्तरी ब्याजदर बढाउने अनि मुद्राको भाउमा तीव्र उतारचढाव आउन सक्ने अवस्था आउन नदिन उदयीमान अर्थतन्त्रहरुले प्रायः ब्याजदर बढाएका थिए ।
तर अहिलेको अवस्था विल्कुल फरक छ । मुद्रास्फीति कयौं स्थानमा कयौं दशकयता नदेखिएको स्तरमा उक्लिएको छ । फेडले आक्रामक रुपमा ब्याजदर बढाउन थालेपछि ईसीबी, स्वीस नेशनल बैंक, बैंक अफ क्यानडा र रिजर्भ बैंक अफ अष्ट्रेलियालगायत कयौं प्रमुख केन्द्रीय बैंकहरुले पनि फेडकै तालमा ताल मिलाउनेछन् । यस्तो प्रवृत्ति गएको कयौं दशकयता देखिएको थिएन भन्छन् अमेरिकी लगानी बैंक जेपी मोगर्न चेजका विश्व आर्थिक अनुसन्धान प्रमुख तथा प्रमुख अर्थशास्त्री ब्रुस कास्म्यान ।
यस अघि सन् १९८० को दशकमा महँगी तीव्र बनेपछि प्रमुख अर्थतन्त्रहरुले अचानक ब्याजदर बढाएका थिए ।
त्यति बेलाको परिस्थिति बेग्लै थियो । यूरोजोन अस्तित्वमै आएको थिएन । विश्वको आर्थिक बजार अहिलेको भन्दा कम विकसित थियो । अहिले केन्द्रीय बैंकहरुले अर्थतन्त्रलाई सुस्त बनाएरै भएपनि महँगी नियन्त्रण गर्न लागिरहेका छन् ।
यसले बजारमा उथलपुथल आउने सम्भावना बढाएको छ भने देश र कम्पनीहरु पूँजी पलायनलाई समायोजन गर्ने कोशिशमा छन् । यसले ऋणपत्र र अन्य सेक्युरिटीज बेचेर पैसा उठाउन सक्ने देश तथा कम्पनीहरुको क्षमता प्रभावित बनाउनेछ ।
विश्वभर महँगी बढेको, रुसले युक्रेनमाथि गरेको आक्रमणका कारण भूराजनीतिक अनिश्चय चुलिएको अनि विश्वको आर्थिक वृद्धिदर नै सुस्ताइरहेको अवस्थाबीच वित्तीय अवस्था पनि कसिलो बनेको अमेरिकी अर्थमन्त्री जेनेट येलेनले गएको हप्ता एउटा भाषणमा भनेकी थिइन् ।
विगत केही महीनायता उदयीमान बजारहरुबाट विदेशी पोर्टफोलियो लगानी धमाधम बाहिरिरहेको छ । बैंकमा राखेको निक्षेपमै बढी ब्याज पाउने भएपछि शेयर लगायत जोखिमयुक्त सम्पत्तिमा लगानी घट्ने वा भएको लगानी पनि झिकिने सम्भावना छ । उपभोक्ता र कम्पनीहरुले पनि लगानी वा खर्च कम गर्ने भएपछि केही अर्थतन्त्र मन्दीमै जाने जोखिम पनि उच्च छ ।
अमेरिका र पश्चिमी यूरोप आगामी वर्ष मन्दीमा जाने ४० प्रतिशत सम्भावना भएको कास्म्यानले बताएका छन् । केन्द्रीय बैंकको कदम र युक्रेनमाथि रुसको आक्रमण दुबैका कारण यो जोखिम बढेको हो । यी दुबै कहिले टुङ्गिन्छन् भन्ने टुङ्गो छैन ।
बेरोजगारी दरलाई न्यून राखेर मन्दी टर्यो नै भने पनि उपभोक्ताहरुले खर्च गर्न छाड्ने छैनन् अनि महँगी उच्च नै रहनेछ । यस्तो अवस्थामा पनि फेड लगायत केन्द्रीय बैंकहरुले आर्थिक वृद्धि घटाएरै भएपनि महँगी नियन्त्रणमा राख्न पछि पनि ब्याजदर बढाउने उनको तर्क छ ।
फेडले अझै पनि कर्मचारी भर्ती र खर्चलाई तलब वृद्धि र मूल्य मध्यम स्तरमा राख्ने तर अर्थतन्त्र गहिरो र पीडादायक मन्दीमा नफस्नेगरी महँगी नियनत्रण गर्न चाहेको बैंकका अधिकारीहरुले बताएका छन् ।
तर मुद्रास्फीति असहज महसुस हुने गरी जिद्दी साबित भइरहेको छ । फेडले ब्याजदर तीव्र दरमा बढाएको भएपनि गएको महीना अमेरिकामा महँगी बढेर ९ दशमलव १ प्रतिशतको उच्च स्तरमा पुगेको थियो । क्यानडामा पनि महँगी सन् १९८३ यताकै उच्च स्तरमा छ ।
बेलायतको महँगीको हालत पनि उस्तै छ । लत्ताकपडाको सीमित आपूर्ति र तेल एवम् खाद्यान्नको भाउमा भएको उच्च वृद्धिका कारण विश्वभर महँगी दशकौं यताकै उचाईमा छ । आर्थिक मन्दी नै आएपनि विश्वका कयौं केन्द्रीय बैंकहरुले एउटै लय र तालमा ब्याजदर बढाउनुको मुख्य कारण पनि यही हो । ब्याजदर बढाउन थाल्नेमा बेलायतको केन्द्री बैंक ‘बैंक अफ इंगल्यान्ड’ (ईसीबी) सबैभन्दा अगाडि छ । उसले डिसेम्बरयता क्रमिक रुपमा ब्याजदर बढाइरहेको छ ।
महँगी बढेर जीवनयापन खर्चमै संकट उत्पन्न हुने हो कि भनेर नीतिनिर्माताहरुमा चिन्ता बढेको छ । उच्च ब्याजदरले आर्थिक पीडा चर्काउने भय पनि छ । विश्वभर सबैले आक्रामक रुपमा ब्याजदर बढाइरहँदा आफूले नबढाएपछि प्रतिकूल स्थिति उत्पन्न हुने भय पनि छ । यस्तोमा जसरी पनि ब्याजदर बढाउनु पर्ने दबाबामा अर्थतन्त्रहरु छन् । सबैले धमाधम ब्याजदर बढाइरहँदा विश्व अर्थतन्त्रको अवस्था कस्तो होला भन्ने अहिलेको मुख्य प्रश्न बनेको छ ।
विश्व बैंकले जुनमा नै विश्वको आर्थिक वृद्धिदर यो वर्ष उल्लेख्य स्तरमा सुस्ताउने तर धनात्मक नै रहने बताएको छ । यद्यपि, वृद्धि रोकिने र महँगी उच्च स्तरमै रहने जोखिन उच्च भएको बैंकका प्रमुख डेभिड मल्पासले बताएका थिए । मुद्रास्फीति उच्च नै रह्यो वा धेरै परिवर्तन भएन भने केन्द्रीय बैंकहरुले अहिलेको भन्दा पनि आक्रामक रुपमा प्रतिक्रिया जनाउनु पर्ने हुन सक्छ । यस्तो भयो भने आर्थिक वृद्धिदर चौपट हुनेछ । एजेन्सीको सहयोगमा