संस्कृति जोगाउन बालबालिकालाई परम्परागत ज्ञान दिँदै बोटे समुदाय

बोटे समुदायको सांस्कृतिक अस्तित्वसमेत सङ्कटमा छ । परम्परागत भाषा, रीतिरिवाज र संस्कार नयाँ पुस्तामा हस्तान्तरण नहुँदा लोप हुने अवस्था आएको छ । चितवनमा भाषा कक्षा सञ्चालन भए पनि मकवानपुरमा सरकारले पहल नगरिदिँदा आफूहरूले नै बालबालिकालाई सिकाउन थालेको कान्छीमायाले बताउनुभयो । उहाँका अनुसार सामूहिक पूजा गर्ने, साउने सङ्क्रान्तिमा घाटमा पूजाआजा गर्ने, चण्डी पूर्णिमा, झाँक्रीपूजा, वाइपूजालगायत परम्परागत संस्कार बालबालिकालाई सिकाउने गरिएको छ । समुदायमा कूलपूजा र सेतो भाले चढाउने परम्परा रहेको कान्छीमायाको भनाइ छ ।

बोटे जातिको इतिहास प्रकृतिसँग नजिक छ । त्यसैले मनहरीका बोटेले देउराली सिमलको रुखको फेदमा सामूहिक पूजा गर्ने थलो बनाएका छन् । साउने सङ्क्रान्तिमा खोला, घाटमा गएर पूजा गर्ने चलन छ । खोलामा माछा मार्ने वा डुङ्गा चलाउने क्रममा कुनै अप्रिय घटना नहोस् भनेर पूजा गर्ने चलन रहेको मनहरी–७ प्रतापुरका जीतबहादुर बताउँछन् । जीतबहादुर बोटे समुदायका धामी पनि हुनुहुन्छ । बस्तीमा बिरामी पर्दा सुरुमा धूपअक्षता गरेपछि मात्र स्वास्थ्य केन्द्र लैजाने चलन यथावतै रहेको उहाँ बताउनुहुन्छ ।

कान्छीमायाका अनुसार उहाँको समुदायको आफ्नै मौलिक मुख्य पर्व भने खासै छैन । हिन्दू धर्मावलम्बीले मान्ने दसैँ, तिहार र तीज उनीहरूको पनि मुख्य चाडपर्व हो । हिन्दू धर्मावलम्बीका अन्य समुदायले झैँ आफूहरू यी चाड एकापसमा शुभकामना आदानप्रदान गरी रमाइलोसँग मनाउने गरेको उहाँको भनाइ छ । ठूलो रुखको फेदमा ढुङ्गा राखेर त्यसैलाई देवता मानी पूजा गर्नुका साथैै वैशाखमा झाँक्रीपूजा र भदौमा वायुपूजा गर्ने कान्छीमायाले बताउनुभयो ।

पहिलापहिला वर्षको जुनसुकै समयमा मानिसको मृत्यु भए पनि भदौमा अन्तिम संस्कार गरिने कान्छीमायाको भनाइ छ । उहाँका अनुसार सिङ्गो समुदायलाई खुवाउनका लागि भदौमा जङ्गली फलफूल, माछा, मकै आदि हुने भएकाले उक्त महिनामा अन्तिम संस्कार गरिने भए पनि यो चलन भने हाल फेरिएको छ । मृत्यु संस्कारमा गीत आउने चलन भने कायमै रहेको र नयाँ पुस्तालाई पनि सिकाइरहेको उहाँले बताउनुभयो ।

घर छ, रोजगार छैन

राप्ती खोलामा माछा मारेर बिक्री गर्दै आएका बाटो समुदायलाई पर्सा राष्ट्रिय निकुञ्ज र चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जका सुरक्षाकर्मीले खोलामा जाल हानेर माछा मार्न प्रतिबन्ध लगाएपछि उनीहरूको पेसा नै सङ्कटमा पर्दै गएको हो । केही वर्ष पहिले राप्ती र मनहरी खोलामा माछा मार्नका लागि पर्सा राष्ट्रिय निकुञ्जले अनुमतिपत्र दिएको थियो । तर, त्यो अनुमतिपत्र पनि दुई वर्षदेखि नवीकरण भएको छैन । पैतीस जना बोटेलाई दिइएको अनुमतिपत्र नवीकरण गर्न भनेर पर्सा राष्ट्रिय निकुञ्जको आधाभार कार्यालयमा लगेको तर, नवीकरण भएर आएन ।

वनजङ्गलको भरमा जीविकोपर्जन गर्न पनि समस्या छ । सुरक्षाकर्मीले राष्ट्रिय निकुञ्जमा प्रवेश गर्न दिँदैनन् । सामुदायिक वनमा कुरिलो, अम्रिसोजस्ता कुरा छैनन् । माछा मार्ने अनुमतिपत्र नवीकरण नभएपछि उनीहरूले वैकल्पिक पेसाका रूपमा ज्यालामजदुरी गर्न थालेका छन् । वैकल्पिक पेसाका रुपमा यहाँका बोटे समुदायले मनहरी गाउँपालिकाको सहयोगमा सामुदायिक माछापोखरी निर्माण गरेका थिए तर, त्यो पनि एक वर्षमात्र चल्यो । गाउँपालिकाले दोस्रो वर्षमा सहयोग नगरेपछि सामुदायिक पोखरी पनि सङ्कटमा परेको छ ।्

पहिला दैनिकी चलाउनका लागि माछा मार्न जानुपर्ने भए पनि अहिले माछा मार्न पनि लुकीछिपी मात्र जाने गरेको बिनुमाया बोटे बताउनुहुन्छ । बिनुमायाले जङ्गल र खोलामा धेरै जाने जाति भनेर चिनिएको आफ्नो समुदायमा पर्सा राष्ट्रिय निकुञ्जले उनीहरूलाई दिइएको माछा मार्ने अनुमतिपत्र नवीकरण गरिदिए आफूहरूको जीवनयापन सहज हुने बताउनुभयो । उहाँका अनुसार मनहरीका बोटे समुदायले बाख्रा, गाईवस्तुपालन, खेतीकिसानीलगायत काममा लागेर खोला र वनजङ्गल जान कम भएको छ । खोलामा गएर माछा मार्ने, जङ्गलमा गएर निगुरो, कुरिलोको जरा, तामालगायत सङ्कलन गरेर बेच्नुभन्दा अरुको जग्गा भाडामा लिएर खेतीपाती गरेर धानिएको घर अहिले सङ्कटमा भएको बिनुमायाको भनाइ छ ।

नेपालमा बोटे जातिको बसोबास मकवानपुर, चितवन, नवलपरासी, तनहुँ, गुल्मी, लमजुङलगायत जिल्लामा मात्र पाइन्छ । चितवनको माडी क्षेत्र बोटे जातिको सबैभन्दा बढी बसोबास भएको क्षेत्र मानिन्छ । विसं २०७८ को जनगणनाअनुसार देशभर बोटे जातिको जनसङ्ख्या ११ हजार २५८ छ । रासस